Topics:

Επίκτητου Περί «Καλής Ζωής»

Ο Επίκτητος ενδιαφερόταν για την θεραπεία του εαυτού, παρά για τις αφηρημένες θεωρίες του Εγώ. Τα ωραία λόγια δεν λείπουν σήμερα.Τι λείπει; Αυτός που θα τα εφαρμόσει, με έμπρακτη μαρτυρία υπέρ των λόγων. Να αναλάβεις...

Επίκτητου Περί «Καλής Ζωής»

Η ιδέα του Επίκτητου σχετικά με την «καλή ζωή» δεν είναι θέμα του να ακολουθήσουμε «έναν οδηγό αγοράς», τυφλές εντολές, αλλά να εναρμονίσουμε τις πράξεις μας με τη φύση. Ο σκοπός δεν είναι να κάνουμε καλές πράξεις για να κερδίσουμε την εύνοια των θεών ή το θαυμασμό των άλλων, αλλά να επιτύχουμε την εσωτερική γαλήνη και κατ’ αυτό τον τρόπο τη διαρκή προσωπική ελευθερία. Η καλοσύνη είναι μία επιχείρηση ίσων ευκαιριών, διαθέσιμη στον καθένα την κάθε στιγμή: φτωχό ή πλούσιο, μορφωμένο ή απλοϊκό άνθρωπο. Δεν είναι η αποκλειστική δικαιοδοσία των «επαγγελματιών» του πνεύματος, όπως μοναχών, αγίων ή ασκητών.

Ο Επίκτητος προώθησε μία αντίληψη της αρετής που ήταν απλή, συνηθισμένη και καθημερινή στην έκφραση της. Αντί των ασυνήθιστων ξεχωριστών επιδείξεων καλοσύνης, ήταν υπέρ μιας ζωής που να τη ζει κανείς σταθερά, σύμφωνα με πνευματική θέληση. Η συνταγή του Επίκτητου για τη καλή ζωή επικεντρωνόταν σε τρία θέματα: να γίνεις κύριος των επιθυμιών σου, να εκτελείς τα καθήκοντα σου, να μάθεις να σκέπτεσαι καθαρά για τον εαυτό σου και για τις σχέσεις σου με την ευρύτερη ανθρώπινη κοινωνία.

Το αληθινό έργο ενός ανθρώπου, ο ίδιος αναφέρει ο Επίκτητος πως είναι: «Να μάθει πώς να απαλλάσσει τη ζωή του από τις οδύνες, τους θρήνους, τα «Αχ, εγώ» τα «Πόσο δυστυχισμένος είμαι», από τις συμφορές και τις αναποδιές και να κατανοήσει τι είναι ο θάνατος, η εξορία και η φυλάκιση, και (όπως ο Σωκράτης με το κώνειο), να μπορεί αν βρεθεί στη φυλακή να πει «Αγαπητέ μου Κρίτωνα, αν αυτό ευχαριστεί του θεούς, ας γίνει» και όχι «Εγώ είμαι ένας γέρος και φτωχός άνθρωπο».

Ο Επίκτητος έζησε περίπου μεταξύ 50 και 135 μ.κ.ε. Η διδασκαλία του, σχετικά άγνωστη σ’ εμάς τους Έλληνες, σώθηκε χάρη στο μαθητή του Αρριανό (περίπου 86 – 160 μ.κ.ε.) που την κατέγραψε στα βιβλία “Ομιλίες” (Discourses), “Αποσπάσματα” (Fragments) και το γνωστότερο “Εγχειρίδιον” (Encheiridion). Ας δούμε μερικά αοσπάσματα:

Από τα πράγματα κάποια είναι υπό τον έλεγχο μας, ενώ άλλα δεν είναι. Υπό τον έλεγχο μας είναι η αντίληψη (ιδέα), η επιλογή, η επιθυμία και η αποστροφή, και εν συντομία, όλα όσα είναι έργα μας· δεν είναι υπό την εξουσία μας το σώμα μας, η ιδιοκτησία μας, η φήμη μας, τα αξιώματα και εν συντομία, όλα όσα δεν είναι έργα μας. Επιπλέον, τα πράγματα που είναι στην εξουσία μας είναι από την φύση ελεύθερα, ανεμπόδιστα, ακώλυτα· ενώ τα πράγματα που δεν είναι στην εξουσία μας είναι αδύναμα, υποκείμενα σε εμπόδια, δουλοπρεπή και όχι δικά μας.

Να θυμάστε λοιπόν, ότι εάν κάτι που είναι φυσικά δουλοπρεπές το νομίζετε να είναι ελεύθερο, και ό,τι δεν είναι δικό σας να είναι δικό σας, θα ταραχτείτε, θα λυπηθείτε και θα κατηγορήσετε και θεούς και ανθρώπους· ενώ αν νομίζετε δικό σας μόνο ό,τι είναι δικό σας, και ό,τι δεν είναι δικό σας, όπως πραγματικά είναι, όχι δικό σας, τότε κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να σας εξαναγκάσει, κανένας δεν θα σας εμποδίσει, δεν θα κατηγορήσετε κανέναν, δεν θα πείτε ποτέ ότι κάποιος είναι λάθος, δεν θα κάνετε ποτέ κάτι ενάντια στη θέληση σας, δεν θα αποκτήσετε κανέναν εχθρό, κανείς δεν θα σας βλάψει, ούτε θα υπάρχει κάτι βλαβερό που μπορεί να σας αγγίξει.

Αν λοιπόν επιθυμείτε τα παραπάνω ανώτερα αγαθά, θυμηθείτε ότι δεν πρέπει να καταβάλλετε καμία προσπάθεια να τα αποκτήσετε, αλλά θα πρέπει κάποια από αυτά να τα παρατήσετε τελείως, και άλλα πάλι να τα αναβάλετε προς το παρόν. Αλλά αν επιθυμείτε αυτά τα πράγματα και την ίδια στιγμή αξιώματα και πλούτο, ίσως δεν μπορέσετε να αποκτήσετε ούτε αυτά τα τελευταία, επειδή στοχεύετε τα προηγούμενα, και σίγουρα θα αποτύχετε να αποκτήσετε αυτά τα οποία μόνο φέρνουν ελευθερία και ευτυχία.

Κάντε λοιπόν συνήθεια σας από την αρχή να μελετάτε κάθε τραχιά εξωτερική εντύπωση (φαντασία στο πρωτότυπο) και να λέτε: “Εξωτερική εντύπωση (φαντασία) είσαι και καθόλου αυτό που μοιάζεις να είσαι.” Μετά από αυτό εξετάστέ την και δοκιμάστέ την με τους κανόνες που έχετε, από τους οποίους ο πρώτος και σημαντικότερος είναι αυτός: Έχει να κάνει με τα πράγματα που είναι υπό τον έλεγχο μας ή με τα πράγματα που δεν είναι υπό τον έλεγχο μας· και, εάν έχει να κάνει με πράγματα που δεν είναι υπό τον έλεγχο μας, έχετε έτοιμη την απάντηση, “Δεν με αφορά”. – Εγχειρίδιον § 1

Δεν είναι τα πράγματα που ταράσσουν τους ανθρώπους, αλλά οι γνώμες (δόγματα) σχετικά με αυτά τα πράγματα. Για παράδειγμα, ο θάνατος δεν είναι κάτι τρομερό, αλλιώς θα φαινόταν έτσι και στον Σωκράτη, αλλά η γνώμη ότι ο θάνατος είναι τρομερός, αυτό είναι το τρομερό πράγμα. Όταν λοιπόν εμποδιζόμαστε, ή ταρασσόμαστε, ή λυπόμαστε, ας μην κατηγορούμε ποτέ κανέναν παρά τους εαυτούς μας, που σημαίνει τις γνώμες μας. Είναι ίδιον ενός ανεκπαίδευτου να κατηγορεί τους άλλους εκεί που ο ίδιος σφάλλει· το να κατηγορεί τον εαυτό του είναι ίδιον κάποιου που η εκπαίδευση του έχει αρχίσει· το να μην κατηγορεί ούτε τον άλλο, ούτε τον εαυτό του είναι ίδιον κάποιου του οποίου η εκπαίδευση έχει ολοκληρωθεί. – Εγχειρίδιον § 5

Μην ζητάς τα γεγονότα να γίνονται όπως επιθυμείς, αλλά να επιθυμείς τα γεγονότα να γίνονται όπως ακριβώς γίνονται και θα περνάς καλά. – Εγχειρίδιον § 8

(…) Βρίσκεται σε τόσο καλή θέση αυτός, όταν η ηρεμία του μυαλού σου (αταραξία) εξαρτάται απ’ αυτόν. – Εγχειρίδιον §12

Εάν θέλεις τα παιδιά σου και η γυναίκα σου και οι φίλοι σου να ζήσουν για πάντα, είσαι ηλίθιος· γιατί θέλεις πράγματα που δεν είναι υπό τον έλεγχο σου να είναι υπό τον έλεγχο σου, και αυτά που είναι ξένα να είναι δικά σου. Ομοίως αν θέλεις ο δούλος σου να μην κάνει λάθη, είσαι ανόητος· γιατί θέλεις το ελάττωμα να μην είναι ελάττωμα αλλά κάτι άλλο. Αν όμως θέλεις να μην αποτύχεις σε αυτό που επιθυμείς, αυτό το μπορείς. Θέλησε λοιπόν να επιτυγχάνεις αυτό που μπορείς. Ο κύριος του κάθε ανθρώπου είναι αυτός που έχει εξουσία πάνω σε αυτό που ο άνθρωπος επιθυμεί ή δεν επιθυμεί, έτσι ώστε να το εξασφαλίζει ή να το αφαιρεί. Επομένως όποιος θέλει να είναι ελεύθερος, ας μην θέλει τίποτα ή αποφεύγει τίποτα που είναι υπό τον έλεγχο άλλων· ειδεμή είναι υποχρεωτικά σκλάβος. – Εγχειρίδιον §14

Συλλογίσου ότι είσαι ηθοποιός σε έργο, που ο Σκηνοθέτης θέλει· αν θέλει το έργο να είναι σύντομο, είναι σύντομο· αν θέλει μακροσκελές, είναι μακροσκελές· αν θέλει να παίξεις το ρόλο του ζητιάνου, θυμήσου να παίξεις ακόμα και αυτό το ρόλο ευφυώς· το ίδιο αν σε θέλει κουτσό, άρχοντα ή ιδιώτη. Γιατί αυτή είναι η δουλειά σου, να παίξεις καλά το πρόσωπο που σου δόθηκε· αλλά η επιλογή του ρόλου ανήκει σε Άλλον. – Εγχειρίδιον §17

Καθημερινά να βλέπεις τον θάνατο και την εξορία και οτιδήποτε μοιάζει φοβερό, αλλά περισσότερο απ’ όλα το θάνατο· και τότε τίποτα ταπεινό δεν θα συλλογιστείς, ούτε θα επιθυμήσεις κάτι πέραν του μέτρου. – Εγχειρίδιον § 21

Εάν κάποιος έδινε το σώμα σου σε όποιον συναντούσες, θα αγανακτούσες· αλλά το ότι δίνεις τη ψυχή σου σε κάθε έναν που σε πλησιάζει, έτσι ώστε, αν σε λοιδορήσει, να ταραχτείς και να συγχυστείς δεν σε κάνει να ντρέπεσαι; – Εγχειρίδιον § 28

Γνώριζε ότι το κυριότερο της ευσέβειας προς τους θεούς είναι αυτό: να έχεις ορθές περί αυτών αντιλήψεις, δηλαδή ότι υπάρχουν και διοικούν όλα, τα πάντα, σωστά και δίκαια, και να έχεις θέσει τον εαυτό σου να τους υπακούει και να δέχεσαι ό,τι γίνεται, και να το ακολουθείς εθελοντικά, με την πίστη ότι εκπληρώνεται από την ανώτατη ευφυΐα. Γιατί αν ενεργείς με αυτό τον τρόπο, δεν θα κατηγορήσεις ποτέ τους θεούς, ούτε θα τους δώσεις λάθος γιατί σε εγκατέλειψαν. Αλλά αυτό το αποτέλεσμα δεν μπορεί να εξασφαλιστεί με άλλον τρόπο από τον να αποσύρεις την ιδέα του καλού και του κακού από τα πράγματα τα οποία δεν είναι υπό τον έλεγχο σου, και να την εφαρμόσεις σε αυτά που είναι υπό τον έλεγχο σου και μόνο σε αυτά. (…) – Εγχειρίδιον § 31

Κάθε πράγμα έχει δύο λαβές: μια από την οποία πρέπει να μεταφερθεί και μία από την οποία δεν θα έπρεπε να μεταφερθεί. Εάν σας αδικεί ο αδελφός σας, μην πιάσετε το θέμα από τη λαβή ότι σας αδικεί, γιατί δεν είναι αυτή η λαβή με την οποία πρέπει να δείτε το θέμα, αλλά καλύτερα από την άλλη λαβή, δηλαδή από το ότι είναι αδελφός σας, ότι μεγαλώσατε μαζί, και τότε θα πιάσετε το θέμα από την λαβή με την οποία θα έπρεπε να μεταφερθεί. – Εγχειρίδιον § 43

Αυτοί οι λόγοι είναι άτοποι: “εγώ είμαι πλουσιότερος από εσένα, άρα εγώ είμαι καλύτερος από εσένα”, “εγώ είμαι πιο μορφωμένος από εσένα, άρα εγώ είμαι καλύτερος από εσένα”. Αυτοί είναι περισσότερο λογικοί: “εγώ είμαι πλουσιότερος από εσένα, άρα τα δικά μου αποκτήματα είναι καλύτερα από τα δικά σου”, “εγώ είμαι πιο μορφωμένος από εσένα, άρα ο δικός μου λόγος είναι καλύτερος από τον δικό σου”. Εσύ όμως δεν είσαι ούτε απόκτημα, ούτε λόγος. – Εγχειρίδιον § 44

Είναι χρήσιμο να ξέρουμε ότι δεν είναι εύκολο για έναν άνθρωπο να αποκτήσει σταθερή γνώμη, εκτός αν καθημερινά λέει και ακούει τις ίδιες αρχές και ταυτόχρονα τις εφαρμόζει στην καθημερινή ζωή του. – Αποσπάσματα § 16

Αυτοί των οποίων τα σώματα είναι σε καλή κατάσταση μπορούν να αντέξουν τη ζέστη και το κρύο· ομοίως αυτοί των οποίων οι ψυχές είναι σε καλή κατάσταση μπορούν να αντέξουν το θυμό, τη λύπη, και την χαρά και κάθε άλλο συναίσθημα. – Αποσπάσματα § 20

Η πρώτη διαφορά ανάμεσα σε έναν ιδιώτη και έναν φιλόσοφο: Ο ένας λέει: “Αλίμονο σε μένα εξαιτίας του παιδιού μου, του αδελφού μου, του πατέρα μου”· και ο άλλος, αν ποτέ αναγκαστεί να πει “Αλίμονο σε μένα” συμπληρώνει μετά από λίγο, “εξαιτίας μου”. Γιατί τίποτε έξω από την σφαίρα της ηθικής του δεν μπορεί να εμποδίσει, να πληγώσει την ηθική του· μόνο η ίδια μπορεί να εμποδίσει ή να πληγώσει τον εαυτό της. Αν τότε, εμείς τείνουμε προς αυτήν την κατεύθυνση, έτσι ώστε οτιδήποτε πάει στραβά, κατηγορούμε τους εαυτούς μας, και έχουμε στο νου μας ότι τίποτα άλλο εκτός της γνώμης μας είναι υπεύθυνο για την ταραχή της γαλήνης του μυαλού μας και της αστάθειάς μας, ορκίζομαι σε όλους τους θεούς ότι προκόβουμε. Αλλά όπως έχουν τα πράγματα, έχουμε πάρει ένα διαφορετικό μονοπάτι εξ’ αρχής.

Όταν ακόμη ήμασταν παιδιά, η τροφός, αν χτυπούσαμε σε κάτι όταν προχωρούσαμε με το στόμα ανοικτό, δεν μας επέπληττε αλλά χτυπούσε την πέτρα. Τι να έκανε η πέτρα; Έπρεπε να φύγει από τον δρόμο λόγω της παιδικής μας ανοησίας; Και πάλι, όταν ήμασταν παιδιά, αν δεν βρίσκαμε κάτι να φάμε μετά το μπάνιο μας, αυτή που μας πρόσεχε δεν κατέστειλε την επιθυμία αλλά μάλωνε τον μάγειρα. Δεν σε βάλαμε να προσέχεις το μάγειρα, αλλά το παιδί. Διόρθωσέ το, βοήθησέ το. Έτσι ακόμη και όταν μεγαλώσουμε μοιάζουμε με παιδιά. Γιατί είσαι παιδί όταν είσαι άμουσος στα μουσικά, αγράμματος στα λογοτεχνικά κι αμόρφωτος στη ζωή. – Ομιλίες (Βιβλίο ΙΙΙ, ΧΙΧ)

Τελικά ο Επίκτητος ενδιαφερόταν περισσότερο για την θεραπεία του εαυτού μας παρά για τις αφηρημένες θεωρίες του Εγώ. Η ηθική του είναι μία ηθική ατομικής απελευθέρωσης από τα ψυχολογικά δεσμά, γι’ αυτό και η διδασκαλία του Επίκτητου είναι τόσο παραδοσιακή όσο και εξίσου σύγχρονη. Σε μία κοινωνία που σήμερα (στην πράξη αν όχι ρητά) θεωρεί την επαγγελματική επιτυχία, τα πλούτη, τη δύναμη, και τη φήμη επιθυμητά πράγματα, άξια προς θαυμασμό, ο Επίκτητος τα θεωρεί ασήμαντα και άσχετα προς την αληθινή ευτυχία.

Εκείνο που τον ενδιαφέρει πρωταρχικά είναι τι είδους άτομο γίνεσαι, τι είδους ζωή κάνεις. Γιατί το να ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας είναι στην καλύτερη περίπτωση να ανακαλύπτουμε το καλό μάλλον, παρά την καρδιά μας που στην χειρότερη περίπτωση μπορεί να μας οδηγήσει σε μία εξωτερική παραπλανητική έκφραση. Συνεπώς η προσφορά του Επίκτητου στη διαμόρφωση νέων ιδεών στη φιλοσοφία είναι ελάχιστη ως ανύπαρκτη. Η προφορά του όμως στην προσαρμογή ιδεών στο νου και το συναίσθημα των αναζητητών είναι πολύ σημαντική.

Ο Επίκτητος δεν καινοτομεί ούτε το επιδιώκει, ούτε καν πιστεύει ότι χρειάζεται. Αυτό που όμως κάνει είναι να ζωντανεύει τους ορισμούς, να οικοδομεί αξίες στις ψυχές των Ανθρώπων και να ξυπνάει τους μικρούς κοιμώμενους πρίγκιπες στις καρδιές μας. Είναι η φωνή της συνείδησης όταν η σάρκα φαίνεται να καταδυναστεύει το πνεύμα, που μαστιγώνει την αδικία, την φαυλότητα και τον υλισμό. Είναι ο δούλος που κοροϊδεύει τους αφέντες όλου του κόσμου και οδηγεί στην πραγματική ελευθερία, όποιον δοκιμάζει να πιει από την πηγή του ενθουσιασμού του.

Είναι το πιο φωτεινό παράδειγμα που μέσα στους αιώνες φωτίζει τις μέρες μας, τόσες όμοιες με τότε, για να μας εμπνεύσει την αγάπη, την αδελφοσύνη, τον ηρωισμό, την ταπεινότητα και την αυτάρκεια. Είναι τέλος, ο άνθρωπος που μιλούσε, με αγωνία και θέρμη στον μαθητή του και του έδινε μία συμβουλή που είναι και για εμάς χρήσιμη σήμερα όσο ποτέ: «Τα ωραία λόγια, άλλωστε δεν λείπουν σήμερα. Τα βιβλία των Στωικών είναι γεμάτα από τέτοια. Τι λείπει, λοιπόν; Αυτός που θα τα εφαρμόσει, με έμπρακτη μαρτυρία υπέρ των λόγων. Να αναλάβεις, λοιπόν, τον ρόλο αυτό, ώστε να μην χρησιμοποιούμε παλαιά παραδείγματα αλλά να έχουμε και κάποιο σύγχρονο παράδειγμα»

@Ηω Αναγνώστου

Φωτογραφία Eos Aurora